Razlozi za produženje roditeljskog prava
Postupak za produženja roditeljskog prava, kao i sam institut produženja, regulisan je Zakonom o vanparničnom postupku, „Službeni glasnik SRS“ broj 25/82 i 48/88 i „Službeni glasnik RS“ broj 46/95 – dr.zakon, 18/2005 – dr.zakon, 85/2012, 45/2013 – dr.zakon, 55/2014 i 6/2015, (u daljem tekstu ZVP). U Porodičnom zakonu, „Službeni glasnik RS“ broj
18/2005, 72/2011 i dr.zakon i 6/2015, (u daljem tekstu PZ), su tačno određeni razlozi usled kojih može doći do produženja roditeljskog prava. Prema čl.85 PZ do produženja će doći kao što je napred navedeno ako dete usled:
– bolesti ili
– smetnji u psihofizičkom razvoju nije sposobno da se stara o sebi i zaštiti svojih prava i
interesa.
Razlozi koji se navode treba da obuhvate sve slučjeve bolesti, ne samo duševne, kao što je bio slučaj sa Zakonom o bračnim i porodičnim odnosima (ZBPO). Akcenat se stavlja na posledicu koju bolest, odnosno smetnja u psihofizičkom razvoju, može proizvesti. Ovo su upravo isti razlozi koji dovode do potpunog ili delimičnog lišenja poslovne sposobnosti punoletnog lica. Razlika je samo u pogledu posledica. Kod produženja roditeljskog prava lice nije u stanju da se, usled navedenih razloga, stara o sebi ili ugrožava svoja prava i interese, a kod lišenja poslovne sposobnosti u pitanju je lice koje nije sposobno za normalno
rasuđivanje ili ugožava sopstvena prava i interese i interese drugih lica.
Postupak za produženja roditeljskog prava
Postupak za produženje roditeljskog prava je hitan. Za rešavanje o produženju roditeljskog prava stvarno je nadležan opštinski (osnovni) sud u vanparničnom postupku, a mesno je nadležan sud prema prebivalištu deteta. Postupak se vodi bez prisustva javnosti. Postupak se pokreće na predlog zakonom ovlašćenih lica odnosno organa. Predlog za produženje roditeljskog prava imaju pravo da podnesu:
– roditelji deteta i
– organ starateljstva.
Predlog mora da sadrži činjenice na kojim se zasniva, kao i dokaze kojima se te činjenice utvrđuju ili čine verovatnim. Predlog mora da bude sačinjen tako da se iz njega vidi da postoji potreba da se postupak pokrene i da postoji pravni interes predlagača. Dokazi koji treba da budu priloženi uz predlog odnose se, s jedne strane, na samu aktivnu procesnu legitimaciju,
a s druge strane, na činjenice koje su navedene u samom predlogu. Dokazi koji se odnose na dijagnozu o bolesti ili smetnji u psihofizičkom razvoju treba da budu novijeg datuma jer ne samo što postoje različiti stepeni nedostatka sposobnosti, već se i stepen nedostatka bolesti menja tokom vremena.
Roditelji, po pravilu, podnose zajednički predlog. Samo jedan roditelj podnosi predlog kada roditeljsko pravo pripada samo njemu, i kada vrši roditeljsko pravo sam. Ipak sporno je dali predlog može podneti i roditelj kod koga dete ne živi. Ako roditelji žive zajedno, takođe, je sporno dali se može podneti predlog ako se drugi roditelj protivi. Trebalo bi prihvatiti mišljenje
da on to ipak može. Odluka suda i u tom slučaju obavezuje oba roditelja. Ona ne može da proizvodi dejstva samo prema jednom. Ukoliko su roditelji predlagači njihovo maloletno dete je protivnik predlagača, u tom slučaju pošto postoji kolizija interesa između roditelja i lica prema kome se postupak vodi, protivnika predlagača ne mogu zastupati roditelji, kao njegovi
zakonski zastupnici, te je potrebno da protivnika predlagača zastupa poseban, privremeni zakonski zastupnik.
Organ starateljstva podnosi predlog ako roditelji ne žele sami to da učine. Istina, ovaj organ može podneti predlog sudu i uz saglasnost roditelja ili čak i zajedno sa njima. Međutim, ako podnese predlog bez saglasnosti roditelja, organ starateljstva je dužan da detetu postavi posebnog staraoca. Posebnog staraoca određuje opštinski sud na čijem području dete ima
prebivalište odnosno boravište. Sud o pokrenutom postupku mora obavestiti organ staratestva odnosno roditelje, ako
postupak nije pokrenut po njihovom zahtevu. Postupak produženja se, po pravilu, pokreće pre punoletstva deteta, pre nego što roditeljsko pravo prestane. Međutim, često se dešava da roditelji prikriju pravo stanje deteta i ne pokrenu postupak produženja do punoletstva. Zbog ovog i sličnih slučaja Zakon predviđa da sud može produžiti roditeljsko pravo i u slučaju kada predlog nije blagovremeno podnet ako su u vreme nastupanja punoletstva postojali razlozi za produženje roditeljskog prava.
U ovom postupku sud odlučuje na osnovu rasprave na ročištu. Na ročište se pozivaju: organ starateljstva, dete, privremeni zakonski zastupnik odnosno staralac deteta i njegovi roditelji, bez obzira dali su oni pokrenuli postupak.
Sud će lično saslušati lice prema kome se postupak vodi, a ako se isto nalazi u zdravstevnoj organizaciji, saslušaće se po pravilu u toj organizaciji, gde će se i održati ročište. Pravo lica prema kome se postupak vodi da bude pozvano i prisutno na ročištu, da se na njemu izjašnjava i da bude saslušano proizilazi iz prava na pravičan postupak i prava na zakonitu i
jednaku zaštitu. Iz tog razloga sud mora da mu omogući da izloži i predstavi svoj slučaj i da omogući sudiji da neposredno formira sopstveno mišenje o njegovoj poslovnoj sposobnosti i potrebi da se prema njemu produži roditeljsko pravo. To se posebno odnosi na izjašnjavanje o činjenicama i dokazima koji su navedeni u predlogu kao i u pogledu dokaza čije je
izvođenje predloženo. Sud uvažava mišljenje i stavove lica prema kome se postupak vodi, u meri u kojoj je to moguće s obzirom na stanje njegovog mentalnog zdravlja. Sud može i da odustane od saslušanja lica prema kome se postupak vodi, samo ako bi to moglo da bude štetno po njegovo zdravlje ili ako saslušanje uopšte nije moguće s obzirom na duševno ili
fizičko stanje tog lica. Izostanak roditelja koji su pokrenuli ovaj postupak sa ročišta, ukoliko nije opravdan, dovodi do fikcije o povlačenju predloga. Međutim, organ starateljstva koji u vanparničnom postupku ima status obaveznog učesnika u tom slučaju može preuzeti postupak i predložiti da se Zakonom o vanparničnom postupku, „Službeni glasnik SRS“ broj 25/82 i 48/88 i „Službeni glasnik RS“ broj 46/95 – dr.zakon, 18/2005 – dr.zakon, 85/2012, 45/2013 – dr.zakon, 55/2014 i 6/2015, član 73 stav 2. postupak nastavi u roku od 15 dana od dana prijema obaveštenja o povlačenju predloga.
Roditelji se u tom postupku obavezno saslušavaju, ukoliko je postupak pokrenuo organ starateljstva, roditelji se javljaju u ulozi svedoka. Ako su roditelji bili predlagači, sud će ih saslušati kao stranke. Organ starateljstva je dužan da mišeljenje o celishodnosti produženja roditeljskog prava. Kada je organ starateljstva pokrenuo ovaj postupak, mišljenje ne može da da isti centar za socijalni rad jer učesnik, kao stranka u postupku, ne može da se javi u ulozi veštaka koji daje mišljenje. Kada je predlog za produženje roditeljskog prava podnesen, sud po službenoj dužnosti preduzima sve potrebne radnje da utvrdi duševno i fizičko stanje deteta koje je od značaja za njegovu sposobnost da se samo stara o svojoj ličnosti, pravima i interesima. S tim ciljem lice prema kome se postupak vodi mora biti pregledano od najmanje dva lekara medicinske
struke odgovarajuće specijalnosti koji će dati nalaz i mišljenje o njegovom duševnom stanju i sposobnosti za rasuđivanje. Veštačenje se vrši u prisustvu sudije, osim kada se obavlja u stacioniranoj zdravstvenoj ustanovi.
Sud može rešenjem odrediti da lice prema kome se postupak vodi, privremeno ali najduže 30 dana, bude smešteno u odgovarajuću zdavstvenu ustanovu, ako je to po mišljenju lekara neophodno da se utvrdi stanje njegovog mentalnog zdravlja, osim ako bi time mogle nastupiti štetne posledice po njegovo zdravlje. Protiv rešenja o smeštanju u zdravstvenu ustanovu mogu izjaviti žalbu lice prema kome se postupak vodi i njegov staralac odnosno privremeni zastupnik u roku od tri dana od
dostavljanja prepisa rešenja. Lice prema kome se postuak vodi može izjaviti žalbu bez obzira na stanje svog mentalnog zdravlja. Žalba zadržava izvršenje rešenja, ako sud iz opravdanih razloga ne odluči drugačije. Sud će žalbu sa spisima bez odlaganja dostaviti drugostepenom sudu, koji je dužan odlučiti u roku od tri dana od dana prijema žalbe. Na osnovu rasprave na ročištu, u prisustvu svih pozvanih lica, vanparnični sud izvodi potrebne dokaze i donosi odluku ili da se roditeljsko pravo produži ili da se predlog za produženje odbije.
Posledice produženja
Ako ne odbije predlog za produženje roditeljskog prava sud će doneti rešenje o njegovom produženju. Protiv ove odluke može se uložiti žalba. Protiv rešenja o produženju roditeljskog prava, lice prema kome se postupak vodi može izjaviti žalbu bez obzira na stanje svog mentalnog zdravlja u roku od osam dana od dana kada mu je rešenje dostavljeno. Ali
razumljivo je da žalbu može izjaviti i njegov staralac odnosno privremeni zastupnik . Drugostepeni sud je dužan da o žalbi odluči u roku od osam dana od dana kada mu je žalba dostavljena. U odluci o produženju roditeljskog prava sud treba, polazeći od utvrđenog stanja zdravlja i sposobnosti deteta, da odredi da li lice nad kojim je produženo roditeljsko pravo stava Zakonom o vanparničnom postupku, „Službeni glasnik SRS“ broj 25/82 i 48/88 i „Službeni glasnik RS“ broj 46/95 – dr.zakon, 18/2005 – dr.zakon, 85/2012, 45/2013 – dr.zakon, 55/2014 i 6/2015, član 38. položaj maloletnika mlađeg od 14 godina ili starijeg od 14 godina, tj. lica delimično ili potpuno lišenog poslovne sposobnosti. Ovo statusno dejstvo odluke o produženju roditeljskog prava ogleda se u tome da dete, iako je steklo punoletstvo, i dalje zadržava status poslovno nesposobnog lica (kao lice ispod 14 godina) što znači da ne može samostalno preduzimati bilo kakve pravne poslove, nije parnično sposobno, u svemu ga zastupaju roditelji koji odgovaraju i za štetu koju to lice pričini trećim licima ili dete delimično stiče poslovnu
sposobnost (kao lice starije od 14 godina) u kom slučaju može samostalno zasnivati prava i obaveze ali za punovažnost tih radnji potrebna je saglasnost roditelja. Na osnovu pravosnažne sudske odluke o produženju roditeljskih prava roditelji stiču pravni osnov da nastave sa vršenjem roditeljskih prava. Imajući u vidu karakter i sadržinu roditeljskih prava produženje se odobrava oboma roditeljima. Ako je za vreme maloletnosti roditelja roditeljsko pravo pripadalo jednom roditelju ili ga je vršio jedan roditelj odlukom suda produžava se pravo samo tog roditelja.
Ova odluka dobija potreban publicitet (radi zaštite trećih lica) tako što će pravosnažno rešenje o produženju roditeljskog prava sud dostaviti matičaru radi upisa u matičnu knjigu rođenih za to lice, organu koji vodi zemljišnu ili drugu javnu knjigu o evidenciji nepokretnosti ako lice na koje se rešenje odnosi ima nepokrenosti, kao i organu starateljstva. Zabeležba u zemljišnoj knjizi ima za cilj da upozori potencijalne saugovarače tog lica da njihovo eventualno pravo koje im na toj nepokretnosti prenese to lice nosi pravni rizik da može biti bez dejstva, tj ostati nerealizovano ako sud usvoji predlog za produženje
roditeljskog prava. Ako predlog ne bude usvojen, zemljišno-knjižni sud izvršiće brisanje zabeležbe. Od momenta pravosnažnosti rešenja o produženju roditeljskog prava svaki pravni posao koji bi zaključilo lice na koje se rešenje odnosi bio bi ex lege ništav. Obaveštenje matičara značajno je zbog toga što duševna bolest odnosno nesposobnost za rasuđivanje predstavlja apsolutnu smetnju za zaključenje braka, a saznanje te činjenice značajno je i za zasnivanje i vršenje drugih prava odnosnog lica (vršenje roditeljskog prava i dr.). U rešenju kojim je odlučio o produženju roditeljskog prava sud određuje rok u kome će se proveriti da li postoje razlozi za dalje trajanje izrečene mere, a koji ne može biti duži od tri godine.
Prestanak produženog roditeljskog prava
Produženo roditeljsko pravo može prestati pravnim i prirodnim putem.
-Pravnim putem
Kada prestanu razlozi zbog kojih je produženo roditeljsko pravo sud će, na predlog tog lica, roditelja ili organa starateljstva doneti odluku o prestanku produženog roditeljskog prava. Za prestanak produženog roditeljskog prava posebno je značajna uloga organa starateljstava koji preko staraoca kojeg je postavio tom licu prati stanje njegovog duševnog zdravlja kao i
uzroke koji su doveli do produženja. Ako staralac smatra da su se kod lica kome je produženo roditeljsko pravo stekli uslovi za prestanak produženog roditeljskog prava, po zakonu je obavezan da bez odlaganja o tome izvesti organ starateljstva. Ako organ starateljstva dođe do iste spoznaje on je obavezan da kod nadležnog suda pokrene postupak za prestanak produženog roditeljskog prava.
-Prirodnim putem
Prestanak produženog roditeljskog prava prirodnim putem može biti posledica:
– smrti deteta ili
– smrti (oba) roditelja.
Kada prestane poduženo roditeljsko pravo, ova činjenica biće na isti način ubeležena u matičnu knjigu rođenih, ako je lice imalo nepokretnosti, i u zemljišnu knjigu i u druge javne knjige o evidenciji nepokretnosti. Ako su umrli roditelji ovakvog lica u javnim isparavama ubeležiće se samo stavljanje pod starateljstvo.
Uloga Centra za socijalni rad u produženju roditeljskog prava
Čim organ starateljstava sazna za potrebu da se neko lice stavi pod starateljstvo dužan je pokrenuti postupak po službenoj dužnosti. Postupak stavljanja jednog lica pod starateljstvo vodi nadležani centar za socijalni rad. U ovom postuku javnost je isključena, a postupak je hitan zbog stanja u kome se nalazi lice kome se pruža starateljska zaštita. Organ
starateljstva će rešenje o stavljanju pod starateljstvo doneti odmah a najkasnije u roku od 30 dana od dana kada je obavešten o potrebi da se jedno lice stavi pod starateljstvo. Odluka o stavljanju pod starateljstvo obavezno sadrži i plan staranja. U njemu se unapred predviđaju aktivnosti koje se moraju preduzeti u vezi staranja o ličnosti i imovini štićenika, kako bi se na
najbolji način zaštitili njegovi interesi. Istim rešenjem o stavljanju jednog lica pod starateljstvo organ staratestva postavlja staratelja i određuje njegova prava i dužnosti. Za staratelja se postavlja lice koje ima lična svojstva i sposobnosti za obavljanje dužnosti staratelja, a pristalo je da bude staratelj. Staratelj je dužan da se stara o ličnosti, imovini i o zastupanju lica pod
starateljstvom.
Kod staranja o ličnosti, staratelj je dužan da se stara da se otklone razlozi zbog kojih je licu produženo roditeljsko pravo te da se lice što pre osposobi za samostalan život. Ovo obuhvata i obavezu da se prati stanje štićenika te da se pokreću postupci za prestanak produženog roditeljskog prava ako su prestali razlozi koji su doveli do produženja. Staratelj upravlja imovinom štićenika ali se ona mora predhodno popisati i proceniti od strane stalne komisije organa staratestva. Staratelj je dužan da raspolaže imovinom štićenika koj ovaj nije stekao radom, raspolaganje je moguće samo uz predhodnu saglasnost organa
starateljstva. Glavninu imovine štićenika staratelj može upotrebiti smo za njegovo izdržavanje ili kada to zahteva neki drugi važni interes štićenika. Prihodi od imovine štićenika mogu se upotrebiti za podmirenje opravdanih troškova učinjenih tokom obavljanja poslova starateljstva odnosno za plaćanje nagrade staratelju a na osnovu odluke organa starateljstva. Staratelj je zakonski zastupnik štićenika odnosno preduzima pravne poslove i pravne radnje u njegovo ime i za njegov račun. Staratelj odgovara za štetu koju prouzrokuje štićeniku tokom obavljanja poslova starateljstva, osim ako ne dokaže da je šteta nastala bez njegove krivice. Za štetu solidarno odgovara i organ starateljstva.
Starateljstvo prestaje na dva načina:
– smrću štićenika
– prestankom produženog roditeljskog prava
Donošenjem pravosnažnog rešenja o prestanku produženog roditeljskog prava prestaje potreba za starateljstvom, pa će organ starateljstva razrešiti dužnosti staratelja i istovremeno ga pozvati da podnese izveštaj i račun u pogledu staranja o štićeniku i njegovoj imovini. Imovina se predaje bivšem štićeniku ili njegovim naslednicima, ako je starateljstvo prestalo usled smrt štićenika.
ZAKLjUČAK
Kao što se može pretpostaviti, ovu „zaštitu” često zloupotrebljavaju i narušavaju oni kojima je dato ovlašćenje da štite interese osobe nad kojom je produženo roditeljsko pravo. Postojeći zakonski okvir kojim je regulisano produženje roditeljskog prava u Srbiji nije adekvatan, jer je ovo pravo od izuzetne važnosti, imajući u vidu da se osoba lišava skoro svih prava. Analiza
sudske prakse pokazuje da treba ozbiljno razmatriti sistemske promene u oblasti produženja roditeljskog prava. Na žalost postupak u kome se osoba lišava skoro svih prava ne obezbeđuje jednakost stranaka pred sudom sa slabim merama zaštite. Sudovi ne postupaju kao čuvari pravde, već odlučuju na osnovu površnih ocena veštaka, koji ne uspevaju da
ponude dublji uvid u potrebe osoba, a često nude uvid koji je isključivo medicinski i zasnovan na predrasudama. Konačno, može se reći da je produženje roditeljskog prava izuzetno nepravedno i da ove osobe postaju još marginalizovanije zbog gubitka prava, bez dobijanja neophodne podrške sistema.
Izvor:
[1] – Zoran Ponjavić, Porodično pravo, Kragujevac, 2007.[2] – Milan Počuča,Nebojša Šarkić,Beograd 2011
[3] – Porodični zakon Srbije, Sl. glasnik SR, br. 18/2005, 72/2011 – dr.zakon i 6/2015
[4] –Zakon o vanparničnom postupku, Sl. glasnik SRS, br. 25/82 i 48/88 i Sl. glasnik SRS, br.
46/95 – dr.zakon, 18/2005 – dr.zakon, 85/2012, 45/2013 ‘-dr.zakon, 55/2014 i 6/2015
[5] – Vladimir Todorović,Rosa Kulić,Nasledno pravo i Vanparnični postupak u
praksi,Beograd,1996
[6] – Mr.Svetislav Vuković,Komentar Zakona o vanparničnom postupku,Beograd,2003
